طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان: تغییر الگوهای فکری ناکارآمد
طرحواره‌ها، همان باورهای عمیق و ناخودآگاهی هستند که به اعمال و هیجانات ما جهت می‌دهند. این الگوهای فکری، بیشتر در دوران کودکی شکل می‌گیرند و طبق تجربیات اولیه زندگی، به‌ویژه تعامل با والدین و محیط اطراف، ایجاد می‌شوند. طرحواره‌ها مانند یک قالب فکری عمل می‌کنند که به کمک آن جهان را تفسیر، مسائل را تحلیل و رفتار اطرافیانمان را معنا می‌کنیم. این الگوها اغلب ثابت، مقاوم و طولانی‌مدت هستند و می‌توانند تا بزرگسالی همراه انسان بمانند و به زندگی آسیب بزنند.
در ادامه این مطلب از بلاگ شاداب به خدمات روانشناس و مشاور کودک در اراک در زمینه طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان و تغییراتی که در آینده فرد ایجاد خواهد کرد می‌پردازیم؛ با ما همراه باشید.
طرحواره‌درمانی چیست و چه کاربردی دارد؟
این تکنیک یک رویکرد یکپارچه جهت درمان است که با ترکیب بهترین جنبه‌های درمان‌های شناختی‌ـرفتاری، تجربی، میان فردی و روانکاوی در یک مدل واحد بسیار موثر عمل می‌کند. این درمان نتایج بسیار خوبی را در کمک به افراد برای تغییر الگوهای منفی که در وجودشان نهادینه شده است نشان می‌دهد. ممکن است سایر روش‌ها و درمان‌هایی که قبلا تجربه شده، ناموفق و بی‌جواب مانده باشد، در حالی که طرحواره‌درمانی اغلب جواب مناسبی می‌دهد.
طرحواره‌هایی که در فرآیند درمان در نظر می‌گیرند، الگوهای پایداری هستند که غالبا در اوایل زندگی آغاز می‌شوند. این الگوها از افکار و احساسات منفی ناشی شده‌اند و تکرار و تشریح می‌شوند.
تاریخچه طرحواره‌درمانی
جفری یانگ طرحواره‌درمانی را بنیان‌گذاری و در نظریه خود ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه را معرفی کرده است. این طرحواره‌ها اغلب باعث بروز مشکلات روانشناختی در افراد می‌شوند و نقش موثری در روابط، عزت نفس و عملکرد کلی آن‌ها ایفا می‌کنند، به‌طوری که ممکن است در هرکدام اختلال ایجاد کنند. اما خبر خوب این است که با استفاده از رویکردهای درمانی مناسب، به‌ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، به‌خوبی و تا حد قابل قبولی از شکل‌گیری یا تثبیت این طرحوارههای منفی جلوگیری می‌کند.
طرحواره‌درمانی برای کودک و نوجوان چیست؟
طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان رویکردی نوین در روانشناسی با هدف شناسایی و تغییر الگوهای فکری و هیجانی ناکارآمد در کودکان و نوجوانان است. این روش درمانی موثر، بر اساس نظریه طرحواره‌ها بنا شده است و نشان می‌دهد تجربه‌های اولیه زندگی به میزان زیادی شکل‌دهنده‌ی الگوهای فکری و رفتاری فرد در بزرگسالی خواهد بود. در این نوع درمان، متخصصان در تلاشند به کودکان و نوجوانان کمک کنند تا باورها و احساسات منفی را شناسایی و آن‌ها را با الگوهای مثبت جایگزین کنند.
مراحل طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان
1. ارزیابی اولیه
طرحواره‌ها در جلسات ابتدایی توسط درمانگر شناسایی می‌شوند. گاهی برای بررسی هرچه بهتر آن‌ها می‌توان از پرسشنامه‌های مخصوص برای دریافت تصاویر شفاف از الگوهای درگیر بهره‌مند شد.
2. آگاهی
این بخش به‌صورت تجربی پیش می‌رود و در آن بیماران با این طرحواره‌ها به صورت مستقیم روبه‌رو می‌شوند و یاد می‌گیرند که چگونه آن‌ها را در روند روتین زندگی تشخیص دهند.
3. تغییر
در این مرحله کودک یا نوجوان افکار و رفتارهای منفی قبل که به آن عادت کرده است را با رفتارها و نگرش جدید و سالم جایگزین می‌کند که باعث بروز تغییرات مثبت در زندگی خواهد شد.
طرحواره‌درمانی چقدر برای کودکان و نوجوانان مهم است؟
دوران کودکی و نوجوانی مقطع حساس و تأثیرگذاری در شکل‌گیری شخصیت افراد است. در این بازه سنی، کودکان و نوجوانان به‌دلیل تجربه‌های محدود و وابستگی به بزرگسالان خود، بیشتر در معرض شکل‌گیری طرحوارههای ناسازگار قرار می‌گیرند. برای مثال، اگر کودک در محیطی پر از انتقاد و سرزنش رشد کند، ممکن است طرحواره‌هایی مانند «بی‌کفایتی» یا «طرد شدگی» در ذهن او شکل بگیرد. این طرحواره‌ها ممکن است در آینده به مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی یا اختلالات رفتاری منجر شود. به همین دلیل است که طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان اهمیت بسزایی دارد.
طرحواره درمانی به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی را شناسایی کنند و با استفاده از تکنیک‌های مختلف، آن‌ها را تغییر دهند. این کار نه‌تنها به بهبود سلامت روانی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند از بروز مشکلات جدی در آینده جلوگیری کند.
طرحوارههای ناسازگار اولیه و انواع آن
جفری یانگ ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه را شناسایی کرده است که در پنج حوزه کلی دسته‌بندی می‌شود. این موارد عبارتند از:
1. قطع ارتباط و طرد
شامل طرحواره‌هایی مانند رهاشدگی، بی‌اعتمادی‌ـ‌بدرفتاری و محرومیت هیجانی.
2. خودگردانی و عملکرد مختل
شامل طرحواره‌هایی مانند وابستگی‌ـ‌بی‌کفایتی و آسیب‌پذیری نسبت به ضرر.
3. محدودیت‌های مختل
شامل طرحواره‌هایی مانند استحقاق‌ـ‌بزرگ‌منشی و خویشتن‌داری ناکافی.
4. دیگرجهت‌مندی
شامل طرحواره‌هایی مانند اطاعت و فداکاری.
5. گوش‌به‌زنگی بیش‌ازحد و بازداری
شامل طرحواره‌هایی مانند منفی‌گرایی‌ـ‌بدبینی و بازداری هیجانی.
هرکدام از این طرحواره‌ها ممکن است در دوران کودکی شکل بگیرد و در صورت عدم درمان، تا بزرگسالی ادامه پیدا کند.
چه عواملی طرحواره‌ها را در وجود کودکان و نوجوانان شکل داده‌اند؟
1. محرومیت عاطفی
فقدان محبت و عشق کافی و کمبود توجه و حمایت از سوی مراقبان اولیه یا والدین ممکن است منجر به ایجاد طرحوارههای رهاشدگی، بی اعتمادی و محرومیت عاطفی شود
2. بدرفتاری و سوءاستفاده فیزیکی
انواع رفتارهای خشونت‌آمیز، نامناسب و جنسی و عاطفی ممکن است در شکل‌گیری طرحواره بی‌اعتمادی، آسیب‌پذیری و شرم نقش داشته باشد.
3. غفلت و عدم توجه به نیازهای اساسی کودک
نیازهایی نظیر خوراک، پوشاک، سرپناه و بهداشت برای کودک و نوجوان بسیار حیاتی است و عدم توجه به آن‌ها می‌تواند منجر به ایجاد طرحواره محرومیت، بی‌کفایتی و بی‌اعتمادی شود.
4. تحقیر و انتقاد مداوم
انتقاد و سرزنش بیش از حد و تحقیر از جانب والدین و مراقبان کودک ممکن است به طرحواره شرم، نقص و بی‌کفایتی بیانجامد.
5. بی‌ثباتی و بی‌نظمی
نبود ثبات و نظم در محیط زندگی و پیرامون کودک به طوری که کاملا توسط او حس شود، ممکن است به شکل‌گیری طرحواره رهاشدگی، بی‌کفایتی و بی‌اعتمادی منجر شود.
طرحواره‌درمانی برای کودکان و نوجوانان چه تکنیک‌هایی دارد؟
طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان از تکنیک‌های متنوعی بهره می‌برد تا به کودکان و نوجوانان کمک کند تا احساسات و باورهای منفی خود را شناسایی کنند و سپس تغییرشان دهند. برخی از این تکنیک‌ها عبارتند از:
1. بازی درمانی
بازی درمانی از مؤثرترین روش‌ها برای کار با کودکان است. از راه بازی، کودکان احساسات و تجربیات خود را بهتر بیان می‌کنند. به همین دلیل است که درمانگران از بازی‌ها برای شناسایی طرحواره‌ها و کمک به کودکان در درک و تغییر آن‌ها استفاده می‌کنند.
2. هنر درمانی
هنر درمانی به کودکان و نوجوانان اجازه می‌دهد تا از راه فعالیت‌های هنری نظیر نقاشی، مجسمه‌سازی و سایر کارهای این‌چنینی، احساسات و افکار خود را بیان کنند. این روش به‌ویژه برای کودکانی که در بیان کلامی مشکل دارند، بسیار مفید و موثر است.
3. گفتگو درمانی
در روند گفتگو درمانی، درمانگران با کودکان و نوجوانان در مورد احساسات و باورهایشان گفتگو می‌کنند. این روش به آن‌ها کمک می‌کند تا طرحوارههای خود را به‌خوبی شناسایی کنند و راه‌های جایگزین برای تفکر و رفتار را بیابند.
4. فراگیری مهارت‌های اجتماعی و عاطفی
آموزش مهارت‌هایی نظیر مدیریت استرس، حل مسئله و ارتباط مؤثر به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا با چالش‌ها مثبت‌تر و کاراتر روبه‌رو شوند و از ایجاد طرحوارههای ناسازگار جلوگیری کنند..
5. مشارکت والدین و معلمان
والدین، مراقبان و معلمان نقش کلیدی در شکل‌گیری و تغییر طرحواره‌ها دارند. آموزش والدین و معلمان درباره نحوه ایجاد محیطی حمایتی و تقویت کننده به پیشگیری از شکل‌گیری طرحوارههای منفی کمک زیادی می‌کند.
مزایای طرحواره‌درمانی برای کودکان و نوجوانان
طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان فواید زیادی دارد که ازجمله مهم‌ترین آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاهش آسیب‌های روانی مانند اضطراب و استرس، افسردگی و سوء مصرف مواد مخدر
- کمک به سلامت روان و جسم
- افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس
- کمک به پیشرفت تحصیلی و کاری
- بهبود مهارت‌های مقابله‌ای
- افزایش کیفیت روابط با دیگران
- کمک به ایجاد هوش هیجانی
- افزایش کیفیت زندگی در آینده
- بهبود وضعیت و کیفیت خواب
چطور از شکل‌گیری طرحوارههای منفی جلوگیری کنیم؟
شکل‌گیری طرحوارههای منفی در دوران کودکی و نوجوانی تا حدود قابل توجه، اجتناب‌ناپذیر نیست. با ایجاد محیط حمایتی و امن، آموزش مهارت‌های اجتماعی و عاطفی و ارائه راهکارهای مؤثر برای مدیریت استرس، می‌توان از ایجاد برخی الگوهای فکری ناکارآمد جلوگیری کرد. توصیه می‌شود والدین و معلمان با تقویت اعتماد به نفس کودکان و ایجاد ارتباطات سالم، به آن‌ها کمک کنند با چالش‌ها به‌طور مثبت‌تری مواجه شوند. همچنین در صورت بروز علائم عدم سلامت روانی در کودکان و نوجوانان، لازم است از طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان بهره‌مند شوید.
آیا می‌توان طرحوارههای کودکان و نوجوانان را تغییر داد؟
خوشبختانه پاسخ مثبت است و این طرحواره‌ها ثابت نیستند. با بررسی دقیق و برنامه‌ریزی درمانی مناسب برای آن می‌توان تغییر موثر ایجاد کرد. لازم به ذکر است روان‌درمانی تخصصی توسط افراد باتجربه و متخصص و تلاش فردی و کمک والدین، منجر به شناسایی هرچه بهتر طرحوارههای ناسالم، به چالش کشیدن آن و جایگزین کردن با طرحوارههای مثبت و سالم‌تر می‌شود.
کلام آخر
طرحواره‌درمانی کودک و نوجوان رویکردی مثبت و کارا برای شناسایی و تغییر الگوهای فکری ناکارآمد است. با استفاده از تکنیک‌هایی مانند بازی درمانی، هنردرمانی و گفتگو درمانی به تشخیص درمانگر، می‌توان به کودکان و نوجوانان کمک کرد تا احساسات و باورهای منفی خود را بشناسند و آن‌ها را با الگوهای مثبت جایگزین کنند. مشارکت والدین و معلمان در این فرآیند بسیار ضروری است و به پیشگیری از شکل‌گیری طرحوارههای ناسازگار کمک می‌کند. با دخالت به‌موقع و مناسب، می‌توان از بروز مشکلات روانشناختی جدی‌تر در آینده جلوگیری و به کودکان و نوجوانان برای تجربه زندگی سالم‌تر و شادتر کمک کرد. برای کسب اطلاعات بیشتر با مشاوران ما در ارتباط باشید.