اختلال کم توجهی / بیش فعالی چیست؟
حتما شما هم گاهی با کودکان و یا افراد بزرگسالی روبه‌رو شده‌اید که دارای بیش فعالی بوده‌اند و حالاتی از بی‌توجهی را در آن‌ها مشاهده کرده‌اید. بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان هر دو دیده می‌شود و این بیماری تنها مختص به سنین کم نیست و ممکن است بسیاری از افراد بزرگسال هم به این مشکل دچار شوند که طبیعتا ریشه در کودکی آن‌ها خواهد داشت. اما لازم است این نکته را هم بدانید که اختلال ADHD چه در کودکان و چه در بزرگسالان قابل درمان است و جای نگرانی نیست. ما در ادامه این مطلب قصد داریم به موضوع بیش فعالی پرداخته و علائم، راه‌های تشخیص و روش‌های درمانی آن را با شما در میان بگذاریم. بنابراین چنانچه مایل به دریافت اطلاعات بیشتری در این خصوص هستید تا انتهای این مطلب را بخوانید.
اختلالات کم توجهی/ بیش فعالی Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder در کتاب DSM5 دسته اختلالات رشد عصبی قرار میگیرد.اختلالات رشد عصبی گروهی از بیماری ها هستند که در دوره رشد بروز میکنند. این اختلال با و / یا دو مشخصه بی توجهی ، بیش فعالی و تکانشگری بروز میکند.
بیش فعالی در کودکان چگونه به وجود می‌آید و علائم آن چیست؟
همان‌طور که در مقدمه این مطلب نیز اشاره کردیم گاهی با کودکان و افراد بزرگسالی برخورد کرده‌ایم که نشانه‌ها و حالاتی از کم توجهی در آن‌ها دیده شده است به این صورت که شما مشاهده می‌کنید کودک بیش از حد معمول فعالیت دارد و به قول معروف در یک جا آرام و قرار نمی‌گیرد و یا به طور دائم دچار حواس‌پرتی است و نمی‌تواند روی یک کار متمرکز شود. همچنین در اغلب موارد دیده می‌شود که بدون فکر و تامل در عاقبت یک کار، اقدام به انجام آن می‌نماید که بی‌شک می‌تواند خطراتی را برای او به همراه داشته باشد. اما اگر می‌خواهید بدانید عامل و علت اصلی به وجود آورنده بیش فعالی چیست؟ باید گفت هنوز دلیل متقن و علمی برای این مشکل پیدا نشده است. ولی برخی از پزشکان و روانشناسان فعال در این حوزه اختلالات سلامت روان و رفتار در والدین که موجب تربیت نادرست کودک می‌شود و خود شامل موارد بسیاری است و همچنین مصرف سیگار و مشروب در دوران بارداری، قرار گرفتن در محیط‌های آلوده شهری و همچنین ژنتیک را در بروز بیماری ADHD و یا بیش فعالی در کودکان و بزرگسلان دخیل می‌دانند. با توجه به آن چه در این بخش اشاره شد علائم بیش فعالی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.
- مشکل در تمرکز و توجه
- احساس بی‌قراری
- بیش از حد صحبت کردن با دیگران
- مشکل در انجام و به اتمام رساندن تکالیف
- بی‌نظمی در استفاده از وسایل شخصی و کارها
- تحمل بسیار پایین در ناکامی‌ها
- کنترل نیازها به سختی
- نوسانات خلقی مکرر
- زود جوش بودن
- مشکل در مواجهه با استرس
- روابط بی‌ثبات و متشنج
شاید الان با خود بگویید برخی از نشانه‌های بیش فعالی را من هم دارم. آیا به بیش فعالی دچار شده‌ام؟ و یا برخی این سوال برایشان ایجاد شده باشد که آیا کودکم با توجه به برخی از این حالات ممکن است به بیش فعالی دچار شده باشد؟ در پاسخ به این پرسش‌ها باید گفت خیر زیرا زمانی می‌توان به طور متقن گفت فردی به ADHD مبتلاست که وجود علائم ذکر شده بتواند در ارتباط کودک یا فرد بزرگسال یا سایر افراد و همچنین روی وضعیت شغلی یا تحصیلی وی تاثیر بگذارد. ما در ادامه به نشانه‌هایی اشاره خواهیم کرد که کمک میکند تا شما بتوانید بین بیش فعالی در کودکان و یا انجام برخی شیطنت‌های بچگانه و کودکانه تفاوت قائل شوید.
- اگر با کودک‌تان صحبت می‌کنید اما او مشکل در شنیدن صحبت‌های شما دارد
- چنانچه کودک نسبت به همسالان خود در اتفاقات مختلف هیجان بیشتری نشان می‌دهد
- اگر با کودک خود در انجام کارهایی مانند خوابیدن به موقع، غذاخوردن، حمام کردن و .. با مشکل و بحث مواجه می‌شوید
- معلم مدرسه فرزندتان از رفتار وی ابراز نگرانی کرده است
- کودک شما نمی‌تواند بر روی انجام کاری تمرکز نماید و خیلی چیزها را به راحتی فراموش میکند
با دیدن موارد بالا در فرزند خود می‌توانید کمی نسبت به این امر مشکوک شده و با مراجعه به روانشناس و یا روانپزشک کمک کنید تا اگر فرزند شما به ADHD مبتلا است به موقع آن را تشخیص داده و برای درمان آن اقدام نمایید
ملاک های تشخیص بیش فعالی و کم توجهی در کودکان
همیشه یک ابهامی در تشخیص بیش فعالی در کودکان و بزرگسالان وجود دارد و نشانه‌ها و علائم این بیماری واضح و روشن نیست. زیرا گاهی دیده می‌شود افرادی هم که به این بیماری دچار نیستند گاهی حالاتی شبیه به بیش فعالی را از خود بروز می‌دهند، بنابراین لازم است پزشک متخصص و یا روانشناس نیاز به آزمایش‌ها و بررسی‌های بیشتری برای تشخیص این بیماری در فرد داشته باشد. بر همین اساس متخصصان سعی میکنند روی مقیاس‌های معتبر تکیه کرده و نشانه‌های رفتاری فرد را در محیط‌های مختلفی همچون مدرسه، خانه و یا محل کار دنبال نمایند تا بتوانند به یک تشخیص دقیق دست یابند. همچنین بررسی سابقه پزشکی، توجه به گفته دیگران در خصوص رفتارهای فرد مذکور، تناسب رشد نسبت به همسالان همگی می‌تواند در تشخیص بیش فعالی در کودکان کمک‌کننده باشد. البته چنانچه این علائم قبل از ۱۲ سالگی ظاهر شده باشد، به تشخیص دقیق و بهتر کمک میکند.
ملاک های تشخیصی بی توجهی:
- اغلب قادر نیست به جزئیات توجه دقیق داشته باشد.در تکالیف تحصیلی، شغلی و سایر فعالیت ها خطاهایی ناشی از بی توجهی از سوی سر می زند.
- در تمرکز کردن روی انجام کارها مشکل دارد (مثلا مطالعه طولانی کتاب یا سخنرانی کردن).
- وقتی مستقیم با او صحبت می‌کنید بنظر می‌رسد به شما گوش نمی‌دهد (انگار حواسش جای دیگری است).
- اغلب دستورالعمل‌ها را دنبال نمی‌کند و قادر نیست تکالیف، وظایف و مسئولیت‌هایش را به پایان برساند (مثلا کاری را شروع میکند ولی به‌سرعت تمرکزش را از دست می‌دهد و نیمه‌کاره رها میکند).
- در سامان‌دهی کارها و فعالیت‌هایش مشکل دارد (برای مثال مشکل در مدیریت تکالیف متوالی، مشکل در نگهداری اشیاء و وسایل، ضعف در مدیریت زمان و بی‌نظمی در کارها).
- در انجام فعالیت‌هایی که نیازمند فعالیت ذهنی و فکری است، اهمال‌کاری میکند و انجام این وظایف را تا جای ممکن به تعویق میندازد.
- اغلب اوقات وسایل لازم برای انجام فعالیت‌ها و تکالیفش را گم میکند (مانند وسایل مدرسه)
- با محرک‌های خارجی به‌راحتی حواسش پرت می‌شود (نوجوانان و بزرگترها عموما حواسشان با افکار غیرمرتبط پرت می‌شود).
- فراموشکاری در انجام کارهای روزمره
ملاک های تشخیصی بیش فعالی و تکانشگری
لیست علائم بیش‌فعالی و تکانشگری بر اساس DSM-5
- اغلب روی صندلی وول می‌خورد و یا با دست‌ها و پاهایش ور می‌رود یا آن‌ها را تکان می‌دهد.
- در مواقعی که لازم است آرام بنشیند، بلند شده و جای خود را ترک میکند (مثلا سرکلاس).
- در مکان‌هایی که مناسبتی ندارد، می‌دود یا از در و دیوار بالا می‌رود (در نوجوانان و بالغین به‌صورت حس بی‌قراری نمایان می‌شود).
- نمی‌تواند بی‌سروصدا بازی کند یا کارهای تفریحی را آرام انجام دهد.
- اغلب در حال حرکت است و به‌نظر می‌رسد موتوری در بدنش او را مجبور به حرکت میکند.
- اغلب زیاد حرف می‌زند.
- قبل از اینکه سوال شما پایان یابد او جواب می‌دهد (یا جمله دیگران را تکمیل میکند).
- اغلب اوقات قادر به انتظار کشیدن برای نوبت نیست.
- وسط حرف یا فعالیت دیگران می‌پرد (مثلا در کار دیگران مداخله میکند و کار را از دستشان میگیرد).
علائم ADHD در بزرگسالان
علائم ADHD به‌طور معمول در بزرگسالی تغییر میکند. بیش‌فعالی در آن‌ها کمتر دیده می‌شود. یک بزرگسال مبتلا به ADHD می‌تواند نسبتاً ساکت بنشیند و در درون احساس بی‌قراری کند. علائم کم‌توجهی معمولاً ثابت می‌مانند. با این حال، بزرگسالان مبتلا به‌طور معمول کنترل بیشتری بر محیط خود نسبت به کودکان دارند. بزرگسالان می‌توانند برای زندگی خود برنامه‌ریزی کنند. به عنوان مثال، بسیاری از افراد مبتلا به بیش‌فعالی ADHD در انتخاب شغلی که شامل نشستن طولانی مدت پشت میز است احتیاط میکنند. آن‌ها ممکن است در شغلی مشغول به کار شوند که شامل پیاده‌روی زیاد باشد یا به یک فروشنده تبدیل شوند که از اتومبیل خود به عنوان یک دفتر متحرک استفاده میکند. این آزادی در عمل برای کودک در مدرسه وجود ندارد و بنابراین علائم ADHD در دوران کودکی نسبت به دوران بزرگسالی بیشتر به چشم می‌آید.
در كودكان، علائم ADHD معمولاً مشكلاتی را در مدرسه به‌وجود می‌آورد، مانند نمره پايين يا رفتارهای مخرب در مدرسه. در بزرگسالان علائم ADHD می‌تواند منجر به مشکلات متنوعی مانند از دست‌دادن شغل، ورشکستگی، مشکلات ازدواج و اعتیاد شود.
مهم است که علائم احتمالی ADHD را بشناسید و به‌دنبال درمان باشید. DSM-5 بیان میکند که اگر علائم زیر در فرد بالغ وجود داشته باشد، تشخیص ADHD است:
- علائم ADHD از کودکی وجود داشته است. ممکن است شما از کودکی تشخیص داده نشده باشید، اما باید شواهدی وجود داشته باشد که نشان می‌دهد قبل از 12 سالگی در توجه و تمرکز و کنترل خود مشکل داشته‌اید.
- علائم در بیش از یک محیط وجود داشته باشد. شما در حال حاضر در دو یا چند محیط مهم با مشکلات مهمی مواجه هستید که علت آن‌ها علائم کم‌توجهی و بیش‌فعالی هستند؛ به عنوان مثال، در خانه و مدرسه، یا خانه و محل کار.
- علائم ADHD بر عملکرد شما تأثیر می‌گذارد. علائم شما کیفیت عملکرد اجتماعی، تحصیلی و یا شغلی شما را کاهش می‌دهد.
- از میان علائم موجود 5 مورد یا بیشتر در شما وجود داشته باشد. DSM-5 در رابطه با این بیماری 18 علامت را بیان میکند؛ 9 مورد برای بیش‌فعالی و 9 مورد برای کم‌توجهی. از بین این علامت‌ها اگر تنها 5 مورد در افراد بالای 17 سال وجود داشته باشد، تشخیص ADHD است.
- علائم موجود علت دیگری قانع‌کننده‌تری نداشته باشد. گاهی اوقات به‌دلیل اختلال دوقطبی، بیماری‌های پزشکی، اختلال خواب و یا مصرف دارو یا مواد، علائم ADHD ظاهر می‌شود. پزشک یا روان‌درمانگر قبل از تشخیص ADHD باید تمام این موارد را بررسی و رد کند.
علائم ADHD در دختران و زنان
دختران مبتلا به ADHD بیشتر کم‌توجه هستند و به همین دلیل اغلب اوقات این اختلال در آن‌ها تشخیص داده نمی‌شود. تشخیص ADHD در یک پسر بیش‌فعال خیلی بیشتر از یک دختر ساکت و خیال‌پرداز است.
اگر دختری بیش‌فعالی – تکانشگری داشته باشد، ممکن است اطرافیان فکر کنند که او روحیات پسرانه دارد، زیرا از نظر جسمی بیش از سایر دختران هم‌سن و سال خود فعالیت دارد. او همچنین ممکن است بسیار پرحرف باشد و به دیگران اجازه صحبت ندهد. به همین دلیل، ایجاد رابطه دوستانه با سایر دختران برایش دشوار می‌شود.
بروز علائم ADHD در دختران، عموما به شخصیت آن‌ها نسبت داده می‌شود؛ مثلا ممکن است بگویند این دختر رفتارهای پسرانه دارد یا زیادی نازک نارنجی است یا اینکه خون‌گرم و خوش‌تعریف (شاید هم خاله‌زنک و پرحرف) است.
یکی از مزایای تشخیص ADHD در این است که شرم و احساس گناهی که ممکن است افراد نسبت به علائم خود داشته باشند از بین می‌رود. همچنین تشخیص صحیح این دختران را از بند برچسب‌هایی که اطرافیان به آن‌ها می‌زنند، آزاد میکند. احتمال ابتلا به اختلالات خوردن در دختران ADHD، بیشتر از دخترانی است که این اختلال را ندارند.
ADHD همچنین می‌تواند در طول زندگی زنان متفاوت به نظر برسد. تغییراتی هورمونی که زنان در زمان‌های مختلف تجربه میکنند – بلوغ، بارداری، یائسگی و نوسانات ماهانه هورمون‌ها – می‌تواند شدت علائم ADHD را در آن‌ها تغییر دهد.
در گذشته، زنان مبتلا به ADHD را اغلب به اشتباه مضطرب یا افسرده تشخیص می‌دادند. به لطف افزایش دانش و تحقیقات در مورد علائم ADHD، تعداد بیشتری از زنان به درستی تشخیص داده می‌شوند.
جنبه های مثبت ADHD
ADHD اغلب به عنوان یک نقص در نظر گرفته می‌شود. اما داشتن ADHD می‌تواند جنبه‌های مثبتی داشته باشد، اگر به‌طور مناسب درمان شود. برخی از افراد مبتلا به ADHD گزارش می‌دهند:
- آن‌ها انرژی زیادی دارند که این انرژی را صرف فعالیت‌های کاری، ورزشی، سرگرمی و کمک کردن به دیگران میکنند.
- آن‌ها بسیار خلاق هستند. بسیاری از کارآفرینان موفق و مشهور مبتلا به ADHD هستند.
- آن‌ها به دلیل شیوه تفکر خارج از چارچوب، راه‌حل‌های فوق‌العاده‌ای برای مشکلات پیدا میکنند.
- آن‌ها شوخ‌طبع و سرگرم‌کننده هستند و همین می‌تواند باعث شود که مردم به سمت آن‌ها گرایش پیدا کنند.
- آن‌ها در مورد دنیا بسیار کنجکاو هستند روحیه جستجوگری دارند و تقریبا در تمام طول عمرشان مشغول یادگیری هستند.
- آن‌ها به لطف انرژی، اشتیاق به زندگی و کنجکاوی در مورد دنیای اطرافشان از سن شناسنامه‌ای خود، جوانتر به‌نظر می‌رسند.
- آن‌ها حساس هستند، احساس دیگران را درک میکنند و می‌توانند متناسب با آن پاسخ دهند.
- آن‌ها می‌بخشند، اعتماد میکنند و عشق می‌ورزند و در کنار یک فرد مناسب، می‌توانند یک رابطه یا دوستی طولانی و شاد داشته باشند.
درمان بیش فعالی
چگونه می‌توان بیش فعالی در کودکان را درمان کرد؟ با توجه به این موضوع که اختلال بیش فعالی با بالا رفتن سن تا حدودی بهبود می‌یابد، اما گاهی نشانه‌هایی از آن می‌تواند در بزرگسالی هم ادامه پیدا کرده و همچنان مشکلاتی مانند ضعف تمرکز، رفتارهای تکانشی، اضطراب، عدم اعتماد به نفس و .. را برای فرد به همراه داشته باشد. به همین دلیل لازم است پس از شناسایی اختلال ADHD در فرد به سرعت نسبت به درمان وی اقدام شود.
برای درمان این بیماری لازم است روان درمانی به همراه درمان دارویی صورت گیرد؛ به جهت آن که از طریق روان درمانی، پزشک می‌تواند کمک کند تا فرد بتواند امور روزمره خود و وظایفی که برعهده دارد را بهتر به انجام رسانده و به زندگی خود نظم بیشتری ببخشد. نکته مهم در درمان بیش فعالی آن است که ممکن است روند درمان طولانی باشد و یا داروهایی که برای این منظور در نظر گرفته می‌شود، عوارض دیگری را بر جای بگذارد. در حال حاضر درمان دارویی در امریکا و کشورهای اروپایی دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و پزشکان سعی میکنند بیشتر از روش‌های دیگر مانند موارد زیر استفاده نمایند.
- داشتن فعالیت بدنی با انجام برنامه‌های ورزشی منظم
- تغذیه اصولی و خوردن غذاهایی که حالت تحریک‌کننده نداشته باشد
- برقرار کردن ارتباط سالم با دیگران
- داشتن خواب کافی، به موقع و منظم
اختلالات همراه
حدود دو سوم کودکان مبتلا به ADHD دارای یک یا چند اختلال دیگر نیز هستند؛ شایع‌ترین این اختلالات همراه، مشکلات رفتاری، اضطراب، افسردگی و اختلالات یادگیری است.
اختلالات همراه، در بزرگسالان شیوع گسترده‌تری دارد. بزرگسالان مبتلا به ADHD ممکن است افسردگی، اختلال دوقطبی، اختلالات اضطرابی، مصرف مواد و اختلالات خوردن را تجربه کنند.
چگونه می‌توان با تست روانشناسی بیش فعالی را تشخیص داد؟
عموما برای تشخیص بیش فعالی در کودکان زیر 13 سال از مصاحبه بالینی و DSM استفاده می‌شود و برای افراد بالای 13 سال بهتر است برای تشخیص بهتر به متخصص روانپزشک مراجعه شود. اما آزمون‌هایی نیز وجود دارد که به‌طور تخصصی و برمبنای یافته‌های ارزیابی عصب روانشناختی می‌توان ADHD را تشخیص داد. به‌عنوان مثال یکی از بهترین آزمون‌ها برای تشخیص اختلال نقص‌توجه یا بیش فعالی آزمون IVA-2 است که تستی مبتنی بر کامپیوتر می‌باشد و می‌توان برای افراد بین 6 تا 96 سال از این آزمون استفاده کرد. آزمون نمایه حسی 2 یا همان Sensory Profile 2 روش دیگری است که برای تشخیص بیش فعالی مورد استفاده قرار میگیرد و به صورت پرسش‌نامه در اختیار والدین کودک قرار داده می‌شود و می‌تواند این بیماری را در کودکان زیر 14 سال با پردازش حیطه‌های مختلف شنیداری، دیداری، لامسه و حرکتی و .. مشخص نماید.
روش‌های مراقبت از کودکان بیش فعال
می‌دانید کودکانی که دارای مشکل نقص‌توجه و بیش فعالی هستند، رفتارهای ناسازگرانه‌ای از خود نشان می‌دهند. حال اگر شما به عنوان والدین و یا معلم مدرسه تلاش کنید این حالات را متعادل نمایید، خود می‌تواند دلیل بیشتری بر نافرمانی و یا عدم‌کنترل شود. زیرا اغلب کودکانی که به این مشکل دچار هستند دارای اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه یا ODD نیز می‌باشند و بر همین اساس همواره رفتاری منفی و متضاد از خود نشان می‌دهند. بنابراین هرچه شما در مورد رعایت نظم و انضباط سخت‌گیری بیشتری کنید نتیجه معکوسی را دریافت خواهید کرد. پیشنهاد ما این است که مهرورزی و تمرکز بر مهارت‌سازی، می‌تواند به والدین این دسته از کودکان کمک نماید تا فرزندان آن‌ها بتوانند روند درمانی کارآمدتری را پشت‌سر گذاشته و در آینده علائم و نشانه‌های این بیماری را کمتر کنند. از دیگر راهکارهایی که برای مراقبت از کودکان بیش فعال توصیه می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- پرورش عزت نفس با ستایش و تشویق کودک پس از موفقیت
- تشویق کودک برای پیدا کردن نقاط قوت در وی
- بخشیدن حس استقلال به کودک
- محدودیت ایجاد کردن برای انجام بازی‌های کامپیوتری
- تشویق کودک به انجام بازی‌های خلاقانه
همان‌طور که در این مطلب اشاره کردیم، بیش فعالی در کودکان اختلال پیچیده‌ای است که تشخیص و شناخت آن تنها با یک تست و آزمون ممکن است، به راحتی ممکن نباشد. به همین دلیل لازم است در انتخاب پزشک و یا روانشناس دقت بالایی صورت گیرد تا آسیب بیشتری به فرزند شما وارد نشود.
مرکز مشاوره و کلینیک تخصصی روانشناسی شاداب نو
مرکز مشاوره و کلینیک تخصصی روانشناسی شاداب نو (شاداب نوین) در اراک ، یکی از مجموعه‌هایی است که می‌تواند انواع خدمات مشاوره و روانشناسی را در بالاترین کیفیت و زیر نظر بهترین تیم متخصصان و روانشناسان حرفه‌ای به افراد و خانواده‌ها ارائه نماید. این خدمات شامل مشاوره ازدواج، خانواده درمانی، زوج درمانی، مشاوره کودک و نوجوان، روابط فردی، مهارت‌های زندگی، تحصیلی و .. می‌شود که می‌تواند به مراجعه‌کنندگان کمک نماید تا زندگی آرام و بی‌دغدغه‌ای را سپری نمایند. برای آن که بتوانید با خدمات کلینیک روانشناسی شاداب نو بیشتر آشنا شوید به شما پیشنهاد می‌کنیم حتما سری به وب سایت این مجموعه به آدرس الکترونیکی https://shadaab.ir بزنید.