چگونه خودکارآمدی را در نوجوانان پرورش دهیم؟
هنگامی که قصد انجام کاری داریم، چنانچه به توانمندی های خود برای انجام آن کار باور داشته باشیم، کسب موفقیت و حصول نتیجه حتما دست یافتنی است. به این باور به توانمندی های خود به اصطلاح خودکارامدی گفته می شود. شناخت عوامل اثر گذار و تقویت کننده خودکارآمدی و کاربرد آن در فرایند تربیت به والدین و معلمان کمک می کند تا بتوانند فرزندان و دانش آموزانی خودکار آمد پرورش دهند. از اینرو در این مقاله به چگونگی پرورش این توانمندی در نوجوانان می پردازیم.
خودکارآمدی یعنی باور به توانمندی خود در انجام کاری در یک حوزه خاص. مثلا یک نوجوان با خودکارآمدی تحصیلی بالا باور دارد که می تواند تکالیف درسی اش را به درستی انجام دهد و امتحانات را با موفقیت پشت سر بگذارد. خودکارآمدی می تواند در زمینه های مختلفی وجود داشته باشد: مثل خودکارآمدی در ورزش، خودکارآمدی در رفتارهای مرتبط با حفظ سلامتی ، خودکارآمدی در برقراری روابط مثبت با دیگران و غیره. از آنجا که خودکارآمدی عامل پیش بین کننده ی مهمی برای اعتماد به نفس و به تبع آن موفقیت و عزت نفس در نوجوانان است در این مقاله سعی داریم ضمن شناخت عوامل اثرگذار بر آن راهکارهایی را جهت افزایش این توانمندی در نوجوانان ارائه کنیم.
چه عواملی بر خودکارآمدی نوجوانان اثر می گذارد؟
در طول دوره نوجوانی تغییرات مهمی در خانواده، مدرسه و محیط همسالان اتفاق می افتد. تاثیرات همراه با هر یک از این بافت های اجتماعی، ممکن است اثر عمیقی بر باورهای نوجوان درباره توانایی هایش برای رسیدن به موفقیت در مدرسه و خارج از آن بگذارد.
خانواده:
خانواده تجربیاتی را فراهم می کند که می تواند بر خودکارآمدی فرزندان اثر بگذارد. خانواده ها در نوع مسیری که پیش روی فرزندشان قرار می دهند متفاوت عمل می کنند مثل ثبت نام فرزندانشان در کلاس ها یی که می تواند مزایای تحصیلی و اجتماعی برای آن ها داشته باشد یا به ادراک آن ها از توانایی هایشان برای رسیدن به موفقیت در مدرسه شکل دهد. خانواده ها در چقدر خوب عمل کردن در با انگیزه کردن فرزندانشان برای پشت سر گذاشتن چالش ها و فراهم کردن الگوهای متنوع برای آن ها و همچنین در آموزش راهبردها به فرزندانشان متفاوت عمل می کنند.
مدرسه:
تجربیات مرتبط با مدرسه تاثیرات بالقوه ی زیادی بر خود کارآمدی نوجوانان دارد . این که چقدر دستورالعمل های ارائه شده توسط معلمان دارای ساختار باشد، مطالب ارائه شده در کلاس چه میزان دشوار یا آسان باشند، چه بازخورد هایی درباره عملکرد دانش آموزان داده شده باشد، جو رقابتی مدرسه و نوع ارزشیابی و میزان و توجه معلم و تغییر مدرسه مثلا از راهنمایی به دبیرستان وارد شدن، همه و همه بر خود کارآمدی نوجوانان تاثیر می گذارد.
محیط همسالان:
تاثیر همسالان نیز بخصوص در دوره نوجوانی دارای اهمیت بسزایی است زیرا همسالان نقش مهمی در اجتماعی شدن و دیدگاه نوجوانان نسبت به خودشان بازی می کنند. با ورود به دوره نوجوانی همسالان بیشتر از والدین در اجتماعی کردن همدیگر موثر هستند. تاثیر همسالان از طریق شبکه های دوستان اتفاق می افتد. دوستانی که در یک شبکه یا گروه قرار دارند تمایل دارند که در ابعاد زیادی شبیه هم باشند و شباهت ادراک شده اثر همسالان را تقویت می کند. این تاثیر بر خودکارآمدی به این علت اتفاق می افتد که نوجوانان با بسیاری از تکالیف نا آشنا هستند و نسبت به دوستانشان اطلاعات کمتری دارند و همسالان به عنوان منبع اطلاعاتی و الگو سازی عمل می کنند.
راهکارهای افزایش خودکارآمدی:
خوشبختانه باور به توانمندی های خود (خودکارآمدی) قابل آموزش و ارتقا است و متخصصان برای افزایش آن راهکارهایی را ارائه کرده اند:
1. فراهم کردن زمینه تجربیات موفقیت آمیز
به واسطه شناختی که از توانمندی های فرزندتان دارید، او را در معرض انجام فعالیت هایی قرار دهید که می دانید از عهده آن بر می آید. لذا از تکالیف آسان تر شروع کنید و کم کم به سمت تکالیف دشوار حرکت کنید. موفقیت در تکالیف عزت نفس نوجوان شما را افزایش می دهد و بر اعتماد به نفس او برای انجام تکالیف بعدی اثر مثبت می گذارد.
2. ترغیب و تشویق کلامی
غافل نباشید که نوجوان شما هنوز هم به تایید و تشویق شما نیاز دارد. او دوست دارد موجودی باشد که شما به او افتخار می کنید، بنا براین سعی کنید با تشویق های کلامی نوجوان خود را در مسیر پیشرفت قرار دهید.
3. نوجوانتان را در معرض الگوهای کارآمد قرار دهید
قبل از انجام هر کاری علاوه بر جسارت انجام آن کار دانستن چگونگی انجام آن کار نیز اهمیت دارد. با ارائه ی الگوهای کارآمدی که کار مورد نظر را به درستی انجام می دهند، زمینه یادگیری را برای فرزندتان فراهم کنید. الگو می تواند شخصی خاص باشد یا در صورت در دسترس نبودن از فیلم ها و تکنولوژی آموزشی استفاده کنید.
4. کمال گرایی خود را کنار بگذارید
بسیاری از والدین فکر می کنند شرط درست انجام دادن یک کار، کامل و بدون نقص انجام دادن آن است و در نتیجه با مشاهده کوچکترین نقصی فرزند خود را سرزنش نموده و از تلاش مجدد دلسرد می سازند. به خاطر داشته باشید که هیچ انسانی کامل نیست مخصوصا اینکه در شروع کار باشد. اگر فرزند شما حتی پنجاه درصد از تکالیفش را درست انجام می دهد، سزاوار تایید تشویق و توجه شماست .
5. مشارکت با همسالان
نوجوانتان را ترغیب کنید با هم سن و سال هایش که در این فعالیت خاص دچار مشکل بوده اند و بر آن غلبه کرده اند، تشکیل گروه بدهد و از آن ها بخواهد به او کمک کنند.
6. تعامل با مدرسه
بر فعالیت های تحصیلی فرزندتان نظارت داشته باشید. به مدرسه سر بزنید و با معلم ها صحبت کنید تا در جریان پیشرفت او قرار بگیرید، همچنین می توانید در این زمینه با مشاوران مدرسه نیز مشورت کنید.
منابع:
روانشناسی یادگیری، دکتر علی اکبر سیف، نشر دوران
Self-Efficacy Beliefs of Adolescents, Schunk,H,dale & Meece,L.Judith , Information Age Publishing